سنگ كليه در كنار درد زایمان و دندان درد یكی از شاه دردهای علم پزشكی است. از مشخصات درد سنگ كليه این است كه ناگهانی بوده با تهوع و استفراغ همراه است و حالت موجی دارد یعنی درد اصطلاحا می‌گیرد و ول می‌كند. بیمار به‌ شدت بی‌قرار می‌شود و به‌دنبال راهی برای كاهش درد می‌گردد.

اگر كسی سنگ كليه داشته باشد الزاما درد هم دارد؟

نه، ممكن است سنگ در كلیه یا سایر بخش‌های سیستم ادراری بیمار گیر كرده باشد و كلیه را از كار انداخته یا به آن صدمه رسانده باشد و كوچكترین علامتی هم نداشته باشد. از طرفی امكان دارد سنگ‌ریزه كوچكی از جای خود حركت كرده و شدیدترین دردها را در پهلوی بیمار ایجاد كند.

یا اینكه ممكن است فردی به‌طور اتفاقی آزمایش بدهد یا سونوگرافی انجام دهد و متوجه سنگ بزرگ شاخ گوزنی در كلیه خود بشود بدون اینكه كوچكترین علامتی داشته باشد.یكی از نمونه‌های سنگ، تشكیل سنگ در مثانه است كه می‌تواند باعث احتباس و قطع ناگهانی ادرار شود. این حالت هم بدون علامت قبلی و به‌طور ناگهانی اتفاق می‌افتد.

اصلاً به چه دلیلی سنگ كليه ایجاد می‌شود؟

دلایل مختلفی وجود دارد. در برخی موارد علت ایجاد سنگ نامعلوم است. اما یك علت ایجاد آن ارث است. در كسانی كه پدر یا مادرشان كلیه سنگ‌ساز داشته‌اند احتمال بروز سنگ بالاتر است. در كلیه این افراد كلسیم بیشتری دفع می‌شود یا اینكه موادی به نام مهاركننده در ادرار این افراد وجود ندارد كه می‌تواند باعث ایجاد سنگ شود. برخی بیماری‌های ارثی خاص هم می‌تواند باعث تسریع سنگ‌ سازی‌ شود.

بیماری‌ های مادرزادی و انسداد در سیستم كلیوی و مجاری ادرار هم می‌تواند باعث تشكیل سنگ شود چون ادرار در ناحیه انسداد جمع وته نشین شده و دفع نمی‌شود. همین ته‌نشین‌شدن می‌تواند باعث تسریع سنگ‌سازی‌ شود. علت دیگر شغل است. در كشورهای صنعتی افرادی كه پشت میزنشین هستند و شغلشان با تحرك كمی همراه است بیشتر در معرض سنگ كليه هستند.

رژیم و عادات غذایی هم در ایجاد سنگ كليه نقش دارد. برخی از افراد پروتئین زیادی مصرف می‌كنند. منظور مصرف زیاد از حد موادی مثل گوشت قرمز، لبنیات، خامه و كله‌پاچه است. در عین حال مصرف زیاد نمك هم مزید بر علت می‌شود. پروتئین و قند و نمك زیاد در كنار مصرف كم آب باعث تسریع سنگ‌سازی‌ می‌شود. یكی دیگر از علت‌های تشكیل سنگ وجود عفونت‌های ادراری مكرر است. وجود برخی از باكتری‌های عفونت‌ زا می‌تواند باعث تشدید سنگ‌سازی‌ شود.

وضعیت آب و هوا در تشكیل سنگ كليه نقش دارد؟

بله، مناطق جغرافیایی هم در تشكیل سنگ نقش دارد. سنگ كليه در ساكنین مناطق گرم و مرطوب بیشتر تشكیل می‌شود مثلاً در شمال ایران.

با توجه به اینكه گفتید ممكن است سنگ كليه اصلاً علامت نداشته باشد بیمار از كجا باید متوجه چنین مشكلی شود؟

اگر بیمار دردی مشابه آنچه گفتیم داشته باشد احتمال اینكه سنگ كليه داشته باشد زیاد است. اما جدا از این توصیه می‌كنیم هر فردی حتی اگر هیچ‌گونه علامت و مشكل كلیوی نداشته باشد باید دو بار در سال از نظر وضعیت كلیه و مجاری ادرار معاینه و آزمایش شود. انجام یك سونوگرافی و آزمایش ادرار ساده در بسیاری از مواقع باعث تشخیص سریع بیماری می‌شود.

انواع سنگ‌های كلیه و روش‌های درمانی

سنگ‌های با قطر كمتر از 4 میلیمتر در 90 درصد موارد اصلا نیازی به درمان ندارد و خودبه‌خود دفع می‌شود. با مصرف مایعات، تحرك و فعالیت بدنی و یكسری از داروها سنگ دفع می‌شود و چون كوچك هستند هنگام دفع، درد خاصی ایجاد نمی‌كند. سنگ‌های بین 6-4 میلیمتر تا 70 درصد خودبه‌خود دفع می‌شود.

در نتیجه اگر سنگ تشخیص داده شود و اندازه‌اش كمتر از 6 میلیمتر باشد 4 هفته زمان درنظر می‌گیریم تا دفع شود. در این مدت بیمار مایعات فراوان همراه با دارو مصرف كرده و فعالیت بدنی‌اش را افزایش می‌دهد تا سنگ دفع شود. اما اگر سنگ بالای 6‌ میلیمتر بود باید درمان دیگری را در نظر بگیریم. در درجه اول اگر علت زمینه‌ای مانند انسداد یا عفونت ادراری وجود داشته باشد سعی می‌كنیم آن را برطرف نماییم.

سپس در مرحله درمان سنگ اگر اندازه سنگ كليه بین 6 تا 15 میلی متر باشد با سنگ‌ شكنی برون اندامی در عرض 3 جلسه خرد می‌شود. بیمار به‌صورت سرپایی و بدون گرفتن بی‌هوشی و بدون بستری شدن، زیر دستگاه سنگ شكن می‌خوابد و امواج اولتراسونیك كه روی سنگ متمركز شده آن‌را خرد می‌كند.

چند درصد از بیماران مبتلا به سنگ كليه باید تحت عمل جراحی قرار بگیرند؟

امروزه خوشبختانه بیشتر از 95 درصد از سنگ‌های سیستم ادراری نیاز به جراحی باز ندارد. درگذشته برای خارج كردن این سنگ‌ها از جراحی باز با برش‌های یك وجبی در شكم یا پهلوی بیمار استفاده می‌كردند. در نتیجه همین شكاف جراحی باعث زمین گیر شدن بیمار و درد بیشتر می‌شد و جای 15-10 بخیه روی شكم بیمار اصلاً وضعیت جالبی نداشت.

خوشبختانه در حال حاضر ما روش‌هایی كاملاً محافظه‌ كارانه برای درمان سنگ‌های كلیه در اختیار داریم كه درد و ناراحتی بیمار در آنها بسیار بسیار اندك بوده و قابل مقایسه با روش‌های قدیمی جراحی باز نیست.

روش‌های جدید درمان سنگ كليه دقیقا چیست؟

اگر سنگی در كلیه باشد كه بزرگ بوده یا پس از 3 جلسه به روش سنگ شكنی اولیه برون اندامی جواب ندهد با روش غیرتهاجمی سنگ‌شكنی درون اندامی و بدون شكاف جراحی، آن را درمان می‌كنیم. از طریق پوست سوزنی وارد كلیه می‌شود بدون اینكه شكافی روی پوست و عضلات بدهیم. سپس یك دوربین وارد كلیه شده و سنگ با دید مستقیم كاملاً خرد و از همان طریق خارج می‌شود و فقط یك بخیه روی پوست قرار می‌گیرد.

در واقع به‌جای یك شكاف یك وجبی فقط یك سوراخ كوچك ایجاد می‌شود و بیمار به‌جای 15 بخیه فقط یك بخیه می‌خورد. اگر سنگ‌های بزرگ به این روش هم جواب ندهند می‌توان با لاپاراسكوپی سنگ را خارج كرد كه این روش هم بدون برش جراحی وسیع و فقط با یك برش بسیار كوچك انجام شده و حداقل درد و ناراحتی را برای بیمار به همراه دارد.

 روش‌های درمانی غیر تهاجمی در بیمارانی كه كلیه سنگ‌ساز دارند اهمیت بیشتری داشته باشد؟

این درمان‌ ها وقتی اهمیت بیشتری پیدا می‌كنند كه بدانیم. كلیه برخی از بیماران سنگ‌ ساز است و شاید لازم باشد چندین بار تحت درمان قرار بگیرند. حالا تصور كنید اگر بخواهیم با روش‌ های قدیمی پنج شش بار شكم بیمار را با برش‌های وسیع یك وجبی باز كنیم كه دیگر تاب و توانی برای بیمار باقی نمی‌ماند و دائماً باید بستری باشد.

برای اینكه دچار سنگ كليه نشویم شما چه مواردی را توصیه می‌كنید؟

در وهله اول بررسی‌های منظم سیستم ادراری را توصیه می‌كنم. هر كسی حتی اگر كلیه‌هایش كاملاً سالم باشد باید هر 6 ماه یك سونوگرافی و آزمایش ادرار انجام دهد. نكته دوم اینكه مصرف فراوان مایعات به‌خصوص برای بیماران سنگ‌ساز واجب است. بیماران سنگ‌ساز باید طی شبانه روز 2 تا 3 لیتر مایعات مصرف كنند یعنی هر 5/1 تا 2 ساعت یك لیوان آب بخورند و رنگ ادرارشان باید همیشه نزدیك به رنگ آب باشد. نكته سوم كم مصرف كردن نمك است.

نمك‌زدن زیاد به غذا باعث رسوب املاح و تشدید سنگ‌سازی‌ می‌شود. توصیه بعدی تعدیل رژیم غذایی‌ است. در گذشته به افرادی كه كلیه سنگ‌ساز داشتند می‌گفتند گوشت نخور، نمك نخور، لبنیات نخور، شكلات نخور، تخم مرغ نخور، نوشابه نخور و… خوب بیمار می‌گفت پس چی بخورم؟!

شما فرض كنید یك بیمار جوان كه كلیه‌اش سنگ‌ساز است نمی‌تواند چنین رژیم غذایی وحشتناكی را اجرا كند. امروزه توصیه ما تعدیل رژیم غذایی‌است. ما نمی‌گوییم هیچ‌چیز نخور، بلكه می‌گوییم همه چیز بخور ولی در حد اعتدال. مثلاً گوشت و لبنیات یك وعده در روز مصرف شود. البته تمام اینها به شرطی است كه بیمار مایعات فراوان مصرف كند. مصرف مایعات اصلی‌ترین كلید سلامت كلیه‌ها است.

برای تامین سلامت كلیه‌ها، یك فرد عادی و سالم باید چقدر در طول روز آب بخورد؟

افراد عادی كه كلیه‌های سالمی دارند، در 24 ساعت باید دست كم 2 لیتر آب مصرف كنند. به عبارت ساده‌تر باید هر سه ساعت یك لیوان آب مصرف شود. این مقدار در ماه‌های گرم سال افزایش می‌یابد و باید حدود 3 لیتر در روز باشد. افرادی كه كلیه سنگ‌ ساز دارند باید بیشتر از افراد عادی مایعات، مصرف كنند. بهترین مایعات آب آشامیدنی سالم و تصفیه شده است. در كنار آب، چای كمرنگ و ماء‌الشعیر هم مایعات مفیدی هستند ولی هرگز جای آب را نمی‌گیرند.

در ماه‌های سرد سال بسیاری از مردم از نوشیدن آب به مقدار كافی غافل می‌شوند. چطور متوجه شویم كه مقدار آبی كه مصرف كرده‌ایم كافی بوده یا نه؟

مهم‌ترین معیار، رنگ ادرار است. اگر مایعات به حد كافی مصرف شده باشد ادرار باید صاف، به رنگ زرد روشن و شفاف باشد. ادرار نباید غلیظ و پررنگ باشد. اگر ادرار غلیظ و رنگ آن تیره باشد بدین معناست كه فرد مایعات كافی مصرف نكرده است. رنگ ادرار غلیظ و پررنگ به‌مدت طولانی می‌تواند به كلیه صدمه زده و زمینه را برای عفونت‌های ادراری یا تشكیل سنگ فراهم كند.

دکتر حسین کرمی متخصص جراحی کلیه ، مجاری ادراری تناسلی و فوق تخصص درمان آندوسکوپی و لاپاراسکوپی